روشهای مطالعه رشد و تکامل

معروف ترین و مهمترین روشهای تحقیق در روان شناسی رشد را می توان چنین خلاصه کرد:

1- روش مشاهده (observation)

مشاهده در علم شامل ادراک حسی است: دیدن، شنیدن، لمس کردن یا بوییدن. کلاً استفاده از وسایل گوناگون برای مشاهده را هم در برمی گیرد.

مشاهده ی دقیق از ضروریات هر تحقیق علمی است و شرایط لازم اینگونه مشاهده عبارتند از:

الف- اعضای حسی طبیعی و سالم

که بتوانند وظایف و نقش های خود را در مشاهده بدرستی انجام دهند.
 

ب- بالیدگی یا نضج ذهنی

که نه تنها توانایی اندیشیدن بلکه آشنایی با ابزارهای ذهنی را نیز در برمی گیرد از قبیل اصطلاحات و مفاهیم، و توانایی کاربرد نمادها به طورکلی.
 

پ- کمک ابزارهای فیزیکی

از قبیل تلسکوپ ها، میکروسکوپها، و وسایل اندازه گیری زمان، فضا و ...
 

ت- شرایط خاص شخصی، زمانی و مکانی برای مشاهده

مانند تمرکز حواس، دقت و توجه به عوامل زمانی و مکانی مؤثر در امر مشاهده یا موضوع آن.
 

ث- شناخت میدان

علاوه بر آنهایی که گفتیم مشاهده گر باید موضوع مورد مشاهده اش را دقیقاً بشناسد، با تاریخ آن و روابطش با میدانهای دیگر مطالعه و تجربه آشنا باشد که برایش بسیار سودمند است.

روش مشاهده در تحقیقات روان شناسی را می توان قدیمی ترین و ظاهراً آسان ترین روشها یا فنون مطالعه رشد و تکامل آدمی دانست. در این روش، محقق تغییرات رشد و نموی را در شخص یا اشخاص معین می بیند، حقایق یا داده هایی را گردآوری می کند، و به توصیف آنها می پردازد.

وظیفه محققان این است که مشاهده را تا حد امکان عینی کنند تا بتوانند مقیاس های درستی از رفتار به دست آورند.


فنون مشاهده ای که غالباً مورد استفاده محققان رشد و نمو قرار می گیرند، و هر کدام نقاط قوی و ضعیف خاصی دارد، سه گونه اند، از این قرار:

الف- مشاهده رفتار و عادات یا کردار شناختی (ethological observation):

یا مطالعه رفتار موجود زنده در محیط طبیعی و واقعی او به منظور کشف معنای یک رفتار برای نوع. با کاربرد این فن مطالعه یا تحقیق درباره رفتار انسان، ما می خواهیم معنای رفتار او را در زمینه طبیعی آن دریابیم. محققان روان شناسی فنون «مشاهده طبیعی» را نیز مورد استفاده قرار می دهند.

جنبه اساسی مشاهده طبیعی کوشش به این است که مشاهده گر را از اینکه نقطه نظرها و فرضهای خود را به فرد مورد مشاهده اش سرایت دهد، باز دارد.
 

ب- روش بالینی مشاهده:

این روش به منظور به دست آوردن مقیاسهای درست از انگیزه ها، افکار یا توانایی های شخص مورد استفاده قرار می گیرد. در روش بالینی، همانند مشاهده کردار شناختی، روی تحلیل دقیق رفتار یک فرد تأکید می شود.

ژان پیاژه برای مطالعه توانایی های شناختی کودکان (ابتدا سه فرزند خودش) روش مشاهده بالینی را بکار برد. حتی او بود که این فن مطالعه را «روش بالینی» نام گذاری کرد تا نشان دهد که مشاهده گر فعالانه شرکت می کند.

محدودیت مهم روش بالینی این است که امکان دارد مشاهده گر، که نقش فعالی دارد، به نحوی روی رفتار کودک اثر بگذارد یا آن را بد تعبیر کند. این روش را گاهی «روش مطالعه حالت یا مورد» نیز می نامند.
 

پ- مشاهده کنترل شده:

ممکن است انتظارات دانشمند مشاهده گر، یعنی آنچه که انتظارش را دارد در رفتار کودک مشاهده کند، روی موضوع مشاهده می کند یا حتی می بیند اثر بگذارد.

این پدیده که «سوگیری مشاهده گر» (observer bias) خوانده می شود می تواند مشاهدات محقق را از هر نوع که باشند، تحت تأثیر قرار دهد. مثلاً این عقیده محقق که پخش فیلم های جنایی از تلویزیون، کودکان را پرخاشگر یا پرخاشجو بار می آورد ممکن است سبب شود که او کودکانی را که چنین فیلم هایی را تماشا می کنند، پرخاشگر ببیند. محققان برای جلوگیری از این خطر احتمالی، روشهای مشاهده کنترل شده را بکار می برند. به همین منظور از چند روش استفاده می شود.

یکی این که عمل مشاهده را به عهده محققی غیر از محقق طراح تحقیق واگذار می کنند و این مشاهده گر را از شرایط آزمایشی مطالعه و فرض های موردنظر بی اطلاع نگه می دارند. مثلاً در مطالعه ی اثرهای تلویزیون در پرخاشگری از مشاهده گر خواسته می شود که تعداد اعمال پرخاشگرانه را در کودکانی که آنها را مرتکب می شوند، یادداشت کند بدون اینکه به او بگویند که این بر اساس چه فرضی انجام می گیرد.

دوم این که محقق رفتاری را که می خواهد مشاهده گر (محقق دوم) یادداشت کند دقیقاً برای او تعریف می کند تا او برحسب این تعریف خاص به مشاهده بپردازد. مثلاً در مطالعه وضع رابطه بین مادر و کودک در نخستین سال زندگی، محقق باید فهرستی از رفتارهای موردنظر را با تعریف دقیق و روشن آنها در اختیار مشاهده گر بگذارد بدون اینکه او را از فرض و هدف پیش بینی شده آگاه گرداند.

سوم این که برای مشاهده یک رفتار از دو نفر مشاهده گر استفاده می شود و سپس یادداشت های آنها را درباره ی مورد تحقیق با هم مقایسه می کنند.
 

2- روش مصاحبه و پرسشنامه

در این روش، محقق به وسیله مصاحبه و پرسشنامه ها عقاید، افکار، توانایی ها و انگیزه های کودکان و بزرگسالان را فعالانه وارسی می کند؛ و داده های خود را به شکل کلمات مطرح می کند. مصاحبه با کودکان مستلزم حساسیت و مهارت خاصی است زیرا تعبیر و تفسیر پاسخ های ایشان دشوار است.

مصاحبه را می توان از بسیار ناساخت دار (unstructured) تا بسیار ساخت دار (structured) مرتب کرد. مثلاً مصاحبه بسیار ناساخت دار ممکن است پرسش هایی از این قبیل را داشته باشد: «به من بگو با دوستانت چه می کنی.» یا «درباره ی خودت به من بگو».

در مصاحبه بسیار ساخت دار پرسش باید طوری باشد که پاسخگر دوستی را که در سطح بالا و در سطح متوسط می پذیرد یا نمی پذیرد با ذکر علت دقیقاً روشن کند.

پرسشنامه

همانند مصاحبه بسیار ساخت دار است جز اینکه پاسخگر پرسش را می خواند و پاسخ خود را در آن می نویسد. مزیت عمده پرسشنامه این است که می توان آن را به آسانی در اختیار عده زیادی قرار داد. سؤال های پرسشنامه باید صریح، خاص و بی ابهام باشند.

مصاحبه ساخت دار باید به وسیله ی روان شناس آزموده انجام گیرد که بتواند از این پاسخ های مفصل به یک پرسشنامه، پاسخ های غیردقیق را حذف کند. مصاحبه گر خوب می تواند پاسخگر را به دادن پاسخ های باز تشویق کند.

لکن مصاحبه ها بدون مسأله نخواهند بود و اکثر مسائل به «مرغوبیت اجتماعی» پاسخ ها مربوط می شوند، بدین معنا که پاسخگر تلاش می کند پاسخ های مورد علاقه و مطلوب جامعه را بدهد تا پاسخ های واقعی.
 

3- روش کاربرد آزمونهای میزان شده

آزمونهای میزان شده عملاً می توانند همان پرسشنامه ها، مصاحبه های ساخت دار، یا رفتاری باشند. چهره مشخص آزمونهای میزان شده این است که می توانند خصایص یا توانایی های یک فرد را نسبت به گروه بزرگی از افراد همانند اندازه بگیرند.

نمره ای را که آن فرد می گیرد با نمرات سایر افراد همانندش مقایسه می کنند و وضع یا جایگاه او را در میان آنها نشان می دهند. اینگونه آزمونها شکل های گوناگونی دارند از قبیل آزمونهای هوشبهر، آزمون های شخصیت، آزمونهای توانایی های ادراکی و...
 

4- مطالعه حالت و روش بالینی

مطالعه حالت (case study)

نگاه عمیق به یک فرد است که عمدتاً به وسیله روان شناسان بالینی انجام می گیرد. مطالعه حالت، در واقع شکل دیگری از مشاهده طبیعی است جز اینکه، در مطالعه حالت یا روش بالینی به جنبه های بی مانند یک شخص معین می پردازند.
 

روش بالینی (clinical method)

متضمن مهارتهای مشاهده و مصاحبه است که از تجربه های متعدد درباره کودکان و بزرگسالان به دست می آیند. در این روش، عمدتاً مسائل روان شناختی مورد مطالعه قرار می گیرند.
هر یک از روشهای چهارگانه مذکور برای مطالعه ی رشد و تکامل انسان محاسن و معایبی دارد که در جدول زیر مشخص شده اند.
   

روش	خصایص مهم	محاسن	معایب
مشاهده نظامدار (سیستماتیک)	شرایط کنترل شده در آزمایشگاه یا زمینه طبیعی؛ متضمن مراقبت دقیق رفتار	کنترل دقیق روی آنچه مطالعه می شود.	آزمایشگاهی بودن، آگاهی موضوع، جنبه های غیرطبیعی؛ در زمینه طبیعی، کنترل کمتر.
مصاحبه و پرسشنامه ها	پرسش بعمل می آید و پاسخ داده می شود. ترتیب از ساخت دار به ناساخت دار، مصاحبه ها متضمن پاسخهای کلامی به مصاحبه گر است، در صورتی که پرسشنامه ها متضمن پاسخ های نوشتاری هستند.	امکان ارزیابی ادراکات شخص، که ممکن است اطلاعات مهمی ورای رفتار مشاهده شده بدست آید. پرسشنامه ها را می توان به عده زیادی داد.	ادراک شخص را اندازه می گیرد که ممکن است چیزی درباره رفتار او بدست نیاید. مرغوبیت اجتماعی می تواند روی پاسخگر اثر بگذارد.
آزمونهای میزان شده	پرسشنامه ها، مصاحبه های ساخت دار، یا رفتار طرح شده برای تشخیص خصایص یک فرد نسبت به گروه بزرگی از افراد همانند.	امکان و توان تدارک مقایسه نمره یک فرد با تعداد زیادی از نمرات اشخاص دیگر.	مبتنی بر ثبات رفتار است یا در حالی که ممکن است رفتار خارج از موقعیت آزمون فرق کند.
مطالعات و روش بالینی	مطالعه حالت نگرش عمیق به یک فرد است؛ روش بالینی متضمن مهارتهایی است که ضمن تجربه های متعدد کسب شده اند.	امکان نگرش بسیار مفصل به ذهن و رفتار یک فرد.	نمی توان به عده زیادی از مردم تعمیم داد، و درستی آن زیر سؤال است.

 

استراتژیهای(2) طرح تحقیق

علاوه بر روشهای مذکور برای مطالعه رشد و رفتار انسان، روشهای دیگری نیز برای تهیه طرحهای تحقیقی درباره رشد و رفتار وجود دارند که از آنها با عنوان «استراتژیهای طرح تحقیق» (strategies of research design) نام می برند که عبارتند از:

1- استراتژی آزمایش

آزمایش فعال روش اصلی کسب اطلاع علّی و بررسی و اثبات است. آزمایش متضمن دستکاری و کنترل است در حالی که مشاهده و کوشش و خطا، که ظاهراً به طور وسیع بکار می روند، محدودیت هایی دارند.

در این روش، محقق شرایط لازم را شخصاً فراهم می کند و همه ی عوامل و اوضاع تحت کنترل او قرار می گیرند و او می تواند به دقت دریابد که چگونه عاملی روی عامل دیگر اثر می گذارد. مثلاً روی یک عامل دستکاری می کند و سپس چگونگی تغییرات عامل دیگر تحت تأثیر عامل دستکاری شده را اندازه گیری می کند. عاملی را که دستکاری می شود متغیر مستقل نامند؛ و عاملی که به نظر آزمایشگر تحت تأثیر تغییر عامل قبلی قرار می گیرد متغیر وابسته نامیده می شود.

آزمایشگر برای اطمینان از اینکه تغییرات پیدا شده در «متغیر وابسته» از تغییرات «متغیر مستقل» ناشی هستند باید شرایط را دقیقاً کنترل کند. چون همه آزمایش های روان شناختی را نمی توان درباره ی انسان انجام داد از این رو، غالباً از حیوانات نزدیک به انسان استفاده می کنند.

بدیهی است که روش آزمایش در هر علم برحسب موضوع آن فرق می کند و نیز ابزارها و وسایل مورد استفاده آزمایشگر متفاوت خواهند بود. از جمله وسایل آزمایشی خاص در روان شناسی استفاده از آزمون (test) است که برای اندازه گیری هر رفتار یا استعداد یا توانایی مجموعه ی آزمونیِ خاصی بکار می برند. بعضی از این آزمون ها کلامی و برخی غیرکلامی هستند و هر کدام در مورد خاصی بکار برده می شود.

2- استراتژی آماری

اصطلاح «علم آمار» (statistics) به علم گردآوری، تحلیل و طبقه بندی داده ها به عنوان پایه استقرا اطلاق می شود.

روشهای آماری ابتدا برای کمک به حکمرانان و دولت ها در جمع آوری اطلاعات درباره ی جمعیت، تولدها، مرگ ها، دارایی ها، مالیاتها و امثال آنها بکار رفتند. بعدها گسترش یافتند به طوری که اکنون روشهای آماری حتی در امور روزانه، در فعالیت های شغلی و مالی و بسیاری از علوم دیگر مورد استفاده قرار می گیرند.

محاسبه، اندازه گیری، متوسط، میانگین ها، میانه ها و سایر اندازه گیری های همبستگی، ما را قادر می سازند که اطلاعات خود را دقیق تر کنیم.
 

3- استراتژی همبستگی

روشی که از علم آمار در روان شناسی بیشتر بکار می رود و شهرت دارد روش همبستگی (correlation) است و هنگامی مورد استفاده قرار می گیرد که محقق می خواهد چگونگی رابطه میان دو یا چند عامل را کشف کند، و معمولاً به صورت پرسش مطرح می شود. مثلاً آیا میان فعالیت درسی کودک و موقعیت خانوادگی او همبستگی وجود دارد؟

آیا بین کیفیت آموزش توالتی کودک در خردسالی و وسواس او در بزرگسالی همبستگی وجود دارد؟ و ... چهره خاص روش همبستگی این حقیقت است که همه موضوعات تحت شرایط یکسان مورد مشاهده قرار می گیرند.

همبستگی بین عوامل ممکن است به دو صورت باشد:

الف- همبستگی مثبت

یعنی افزایش و کاهش یک متغیر موجب افزایش و کاهش متغیر دیگر می شود مانند همبستگی بین سطح هوش و پیشرفت تحصیلی.
 

ب- همبستگی منفی

یعنی افزایش یک متغیر باعث کاهش متغیر دیگر و برعکس می شود مانند سرعت دویدن و زمان، که هرچه سرعت دونده بیشتر باشد زمان لازم برای رسیدن به مقصد کمتر خواهد شد.
 

علاوه بر استراتژیهای تحقیقی مذکور، دو استراتژی طرح تحقیقی دیگر برای مطالعه رشد و تکامل در افراد آدمی بکار برده می شوند که عبارتند از:

1 - استراتژی سرگذشت نگاری (بیوگرافی- اتوبیوگرافی)

در این استراتژی تاریخچه ی زندگی فرد مورد مطالعه، که از موثق ترین منابع به شمار می رود، حقایق زیادی از کم و کیف رشد و نمو او را در اختیار محقق می گذارد. این استراتژی، در واقع نوعی روش بالینی است.
 

2- استراتژی طولی و عرضی

در استراتژی طولی عده کمی از کودکان را به تفصیل مورد مطالعه قرار می دهند و ماه به ماه و سال به سال تغییرات رشدی آنها را مشاهده می کنند. در استراتژی عرضی، محقق خصایص رشدی عده ی زیادی از کودکان محیط های گوناگون را در سن معینی مطالعه می کند. این دو استراتژی را نیز روش بالینی می نامند.
 

هر یک از شیوه های طولی و عرضی محاسن و معایبی دارد از این قرار(3):

 

فواید شیوه یا  استراتژی عرضی	معایب شیوه عرضی
* صرفه جویی وقت.	*تنها یک بازنمایی تقریبی از فرایند رشد به دست می دهد.
*تصویری از خصایص سنخی در سنین مختلف به دست می دهد.	*تغییرات درون گروه های سنی را در نظرنمی گیرد.
*نسبتاً کم خرج است.	*تغییرات فرهنگی یا محیطی در طول زمان را در نظر نمی گیرد.
*می توان بوسیله یک آزمایشگر انجام داد.
فواید شیوه طولی	معایب شیوه طولی
*تحلیل رشد و تکامل هر کودک را ممکن می سازد.	*مستلزم دنبال کردن مطالعه به وسیله آزمایشگران جدید در طول زمان است.
*مطالعه افزایش های رشد و نمو را ممکن می سازد.	*هزینه زیادی دارد.
*فرصت می دهد که روابط میان نضج و فرایندهای تجربی تحلیل شوند.	*وسیع و پرزحمت است.
فرصت می دهد آثار تغییرات فرهنگی و محیطی روی رفتار و شخصیت مطالعه شوند.	* بدست آوردن نمونه اصیل از آزمودنی ها دشوار است.
	*غالباً شکافها با گزارشهای قبلی یا مربوط به گذشته پر می شوند.

 

معیارهای اخلاقی در مطالعه ی کودکان

بدیهی است که کودک شخصیّتی است کاملاً متفاوت با شخصیت بزرگسالان. او تجربه های محدودی دارد، از صدق و صفای باطنی کودکانه برخوردار است، هنوز با نیرنگ ها و سوء نیت های احتمالی بزرگسالان آشنا نیست و عمدتاً یک موجود عاطفی است تا عقلی؛ بنابراین، محققان در انتخاب روشهای تحقیق باید معیارهای اخلاقی را دقیقاً رعایت کنند.

مثلاً محقق به خاطر کشف علمی نباید با کودکان بیرحمانه رفتار کند؛ یا فیلم های وحشتناک و اضطراب انگیز به آنها نشان دهد.

در این مورد محقق با پرسش های اخلاقی متعددی مواجه است از قبیل:

- آیا درست است که برای سنجش میزان تحمل کودک به فشار روانی غیبت مادر، ساعت ها او را از مادرش دور نگه داریم و شاهد گریه و زاری او باشیم تا چگونگی رشد و تکامل روابط اجتماعی او را مطالعه کنیم؟

- آیا درست است از کودکی بخواهیم تصویر دوست بیمارش را به شکل یک «کودک بیمار» بکشد؟

- آیا درست است حسادت کودکان را برای مطالعه تأثیر آن در رفتار و رشد و نمو ایشان برانگیزیم؟
 

روان شناسان برای مطالعه ی رشد و تکامل کودک رعایت معیارهای اخلاقی زیر را توصیه می کنند:

1- حتی یک نوزاد، حقوقی دارد که باید رعایت شوند بنابراین، نباید کودکان را به شرکت در تحقیق مجبور ساخت.

2- هیچ محققی مجاز نیست کودکی را مورد آزار روان شناختی یا بدنی قرار دهد.

3- والدین کودک باید به مطالعه ی فرزندشان و نوشتن درباره ی او رضایت دهند و پیش از هرگونه مطالعه و تحقیق درباره ی یک کودک باید اطلاعات دقیقی درباره ی این تحقیق به والدین او داده شود.

4- هویت های کودکان باید مخفی نگه داشته شوند و باید اسرار آنها را محترم شمرد.

5- پول دادن یا بخشش به کودکان معیارهای اخلاقی را زیر سؤال نبرد.

6- استادان روان شناسی رشد همیشه باید ضرورت رعایت معیارهای اخلاقی را در مطالعه ی کودکان به دانشجویان خود یادآوری کنند.(4) 

 

در بحث از ضروریات رعایت معیارهای اخلاقی در مطالعه ی رفتار و رشد کودکان این نکته مهم را باید در نظر داشته باشیم که به دست آوردن داده های دقیق و درست درباره ی کودکان به دلایل زیر دشوار است:

* مشاهده هر چیزی که کودک انجام می دهد یا می گوید و یادداشت کردن درست آن غیر ممکن است.

* رفتار کودکان وقتی که تنها هستند با رفتارشان زمانی که بزرگسالان به آنها نگاه می کنند فرق می کند.

* داده های گزارش شده از سوی والدین و معلمان غالباً نادرست هستند زیرا برای مشاهده و یادداشت کردن مشاهدات خود تربیت نشده اند.

* ادراکات مشاهده گران در آنچه که ایشان مشاهده و یادداشت می کنند، اثر می گذارند.

* دادن یا ندادن چیزی تحت تأثیر عقاید و افکار خود مشاهده گر درباره اهمیت جنبه های خاصی است که مشاهده می کند.

* واکنش عاطفی مشاهده گر به رفتار کودک در زمان مشاهده ممکن است گزارش بعدی او را تحریف کند.

* احتمال دارد عمل یا گفته کودک فراموش شود مگر اینکه بی درنگ پس از مشاهده، یادداشت شود.

* ممکن است مشاهده گر عمداً تحریف کند تا به کودک یا والدین نظر مساعدی بدهد.(5)

نویسنده:
علی اکبر شعاری نژاد

پی نوشت ها :

1- تعریف علم و ضرورت استفاده از روشهای علمی را می توان در کتابهای روان شناسی عمومی (1371) از انتشارات توس، جلد اول و روان شناسی رشد (1372) از انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ دوم از همین مؤلف مطالعه کرد.

2- strategy: برنامه ریزی و هدایت فعالیت های وسیع درباره ی یک امر، توصیف مشروح و دقیق یک روش. معادلهای فارسی متداول استراتژی عبارتند از: خط مشی، تدبیر، راهبرد.

3. Hurlock, Elizabeth B. (1987) Child Development U.S.A. P.8.

4- در بحث از روشهای مطالعه رشد و معیارهای اخلاقی مربوط به مطالعه کودکان از منبع زیر بیشتر استفاده شده است.

Clarke- Stewart and Friedman, Susan (1987) Child Development: Infancy through Adolescence. U.S.A. P.32.

5. Hurlock, Elizabeth B. (1987) Child Development U.S.A. P.10

 

منبع مقاله :
شعاری نژاد، علی اکبر؛ (1385)، روان شناسی رشد، تهران: نشر اطلاعات، چاپ نوزدهم 1388